خواص و کاربرد زرشک از دیدگاه طب سنتی(مخزن الدویه)

طبيعت آن: سرد و خشك در سیّم و با قوّت قابضه و ترياقيه و در دویّم نيز گفته­اند.

افعال و خواص و منافع آن: قاطع صفرا و مسكن تشنگي و حرارت معده و جگر و غليان خون و سيلان آن از اسفل و بواسير و مقوي دل و جگر و معده حار و مانع ريختن مواد به اعضاء و جهت بواسير و سيلان رحم مزمن به تنهايي و با ادويه حاره مقويه مانند سنبل‌الطيب و دارچيني و عسل و امثال اينها جهت تفتيح سده جگر و رفع استسقا و تقويت جگر سرد و تر و سردي احشا و رفع اسهالي كه از ضعف جگر و يا به سبب تب بلغمي مزمن بهم رسيده باشد و با آب افسنتين جهت تقويت هاضمه و با زعفران جهت صلابت جگر و ادرار بول و ضماد آن جهت تحليل صلابات و آب آن مانع غثيان و قي و دانه آن به تنهايي و يا با ادويه مناسبه جهت قرحه امعا و سحج و اسهالي كه از ضعف احشا بوده باشد و چون بگيرند آب آن را و آب سيب رسيده هر دو مساوي و آب ليمو ربع آن كه نصف يكي باشد و با شكر سفيد صاف كرده به قوام آورند تا منعقد گردد فادزهر سموم قتاله است و به جهت  نهش افعي و خفقان و غشي و كرب و ضعف شهوت طعام مجرب و چون اضافه نمايند بر آن حماض اترج و مرواريد محلول قایم مقام ترياق كبير مي­گردد و نافع است جهت اكثر امراض و بالجمله انبرباريس محرورالمزاج و صفراوي را مفيد و موافق.

مضر مبرودالمزاج بلغمي و سوداوي و اصحاب قولنج و رياح و اعتقال بطن، مصلح آن در مبرود قرنفل و در غير آن شكر و شيريني‌ها.

مقدار شربت: از آب آن تا بيست مثقال و از جرم آن تا پانزده مثقال و از دانه آن تا سه مثقال.

بدل آن: به وزن آن تخم گل سرخ و دو ثلث آن صندل سفید و پوست بیخ آن که آرغیس نامند در حرف الف مع الالف ذکر یافت و اصباغ و الوان و اطعمه انبرباريس و افشرج و جوارش و حب و خوشاب و خميره و دواي قرص و سفوف و سكنجبينات و اشربه و اقراص و مفرح و نقوع انبرباريس در قرابادين در حرف الالف مع النون ذكر يافت.

به فتح همزه و سكون ميم و فتح باي موحده و سكون رای مهمله و فتح باي موحده و الف و كسر رای مهمله و سكون ياي مثنا$ تحتانيه و سين مهمله و انبرباريس به نون به جاي ميم نيز آمده است به لغت بربري ابراز و به فارسي زرشك و زارج و زرنک نيز نامند.

ماهيت آن: درختي است خاردار و خارهاي آن مثلث يعني هر جا كه خار رسته سه خار يك جا با هم رسته. منبت آن اكثر كوهها و دامنه‌هاي كوه نزديك به آب و در خراسان و شيروان و اطراف شيراز و شام و روم و غيرها مي­باشد امّا در خراسان و شيروان اكثر بي‌دانه و شاداب و در نواح شيراز و غير آن اكثر دانه‌دار و هر چند هواي بلد سردتر باشد بهتر مي­شود و برگ آن شبيه به برگ ياسمين و بزرگتر و باريك‌تر از آن و گل آن زرد مایل به سفیدی و سرهای آن مجتمع و ثمر آن خوشه‌دار و طولانی و در خامی سبز و بعد از رسیدن سرخ مایل به بنفشي و بنفش سياه مي­گردد و هنگام رسيدن آن تابستان است و بزرگي درخت آن به قدر دو سه قامت و قريب به درخت سيب صحرایي نيز مي­باشد و ثمر اين مدور و سرخ رنگ و بهترين و مستعمل در اكثر تراكيب منقي از دانه و يا بي‌دانه كوهي آنست و در افشره و رب و شراب دانه دار آن نيز كه آن را افشرده آب آن را گرفته و يا خشك آن را در آب خيسانده ماليده صاف كرده با قند و يا نبات چاشني گرفته استعمال نمايند.

منبع: مخزن الدویه